Του Μιχ . Κ. Μακράκη
Η συζήτηση του Ντοστογιέφσκι με τον (Άγιο Νικόλαο)Κασάτκιν
Αν και ο Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στη Μόσχα (30 Οκτωβρίου 18 21), έζησε από το Μάιο του 1837 στην Πετρούπολη. Στο διάστημα που έμεινε σ' αυτή την πόλη άλλαξε αρκετές φορές κατοικία. Η τελευταία του διεύθυνση ήταν στην πάροδο Κουζνέτσκι, κοντά στην εκκλησία Βλαντίμιρσκαγια . Σ' αυτή τη διεύθυνση λοιπόν ήρθε και τον βρήκε κάποια μέρα η πρόσκληση της Εταιρίας των Φίλων της Ρωσικής Λογοτεχνίας που τον καλούσε στη Μόσχα, για να παραβρεθεί στ' αποκαλυπτήρια της προτομής του Πούσκιν και να εκφωνήσει ένα λόγο. Ήταν Απρίλιος-Μάιος του 1880. Ο Ντοστογιέφσκι έγραφε τότε το τελευταίο του βιβλίο «Αδελφοί Καραμάζοφ». Και μ' όλο που δεν ήθελε να διακόψει το έργο του, η μεγάλη του ωστόσο αγάπη για τον Πούσκιν τον έκαμε τελικά ν' αποφασίσει το ταξίδι του για τη Μόσχα.
Έφυγε στις 22 Μαΐου. Η γυναίκα του, η ’ννα Γρηγόριεβνα , που τον συνόδεψε ως το σταθμό, τον παρακάλεσε να της γράφει κάθε μέρα και μ' όλες τις λεπτομέρειες. Έτσι βγήκαν από την πέννα του τα γράμματα που καλύπτουν όλο το διάστημα της παραμονής του στη Μόσχα: από την επόμενη μέρα που έφτασε (23-24 Μαΐου) ως τις 8 Ιουνίου του 1880, τη μέρα δηλαδή που εκφώνησε το λόγο για τον Πούσκιν . Αυτός ο λόγος του προξένησε τόση εντύπωση που χαρακτηρίστηκε αληθινό «ιστορικό γεγονός». Όπως ο ίδιος γράφει σ' ένα του γράμμα ( 13 Ιουνίου 18 80), μετά το λόγο του, «ο κόσμος αναλύθηκε σε λυγμούς και αγκάλιαζε ο ένας τον άλλο, κάνοντας όρκο μεταξύ τους να είναι καλύτεροι στο μέλλον».
Η συνάντηση του Ντοστογιέφσκι με τον Κασάτκιν έγινε μια εβδομάδα ακριβώς πριν από το λόγο του στον Πούσκιν . Το γράμμα όμως στη γυναίκα του γράφτηκε την επομένη , 2-3 Ιουνίου. Και μάλιστα αργά τη νύχτα, στις δυο μετά τα μεσάνυχτα. Αν και αρκετά μεγάλο, μόνο στο τέλος γίνεται λόγος για τη συνάντηση του με τον Κασάτκιν που τον αναφέρει ως Yaponski (Ιαπωνικός), δηλαδή από τον τόπο που δρούσε ως ιεραπόστολος. Παραθέτουμε εδώ το σχετικό απόσπασμα :
«Χθες το πρωί συνάντησα τους Μητροπολίτες Αλεξέι και Νικολάι ( Γιαπόνσκι ). Ευχαριστήθηκα πολύ που τους γνώρισα. Κάθησα μαζί τους περίπου μια ώρα. Ώσπου κάποια κόμισσα αναγγέλθηκε κι έφυγα. Όσο ήμουν εκεί, είχα μια ειλικρινή συνομιλία και με τους δυο. Μου είπαν πώς η επίσκεψη μου ήταν τιμή γι' αυτούς και πώς τους έδωσε χαρά. Έχουν διαβάσει τα έργα μου. Γι' αυτό και μ' εκτιμούν, που υπερασπίζομαι το Θεό. Όταν ετοιμάστηκα να φύγω, ο Αλεξέι μ' ευλόγησε με πολλή αγάπη και μου 'δωσε αντίδωρο».
Αλλ ' ας δούμε τώρα πώς ο Νικολάι Κασάτκιν ( Γιαπόνσκι ) περιγράφει από τη δική του πλευρά τη συνάντηση του με τον Ντοστογιέφσκι, θυμίζουμε ότι η περιγραφή αυτή στο Ημερολόγιο του έχει ημερομηνία τη μέρα ακριβώς που τον συνάντησε ( 1 Ιουνίου 18 80). Εκείνο το πρωί (ήταν Κυριακή) παραβρέθηκε (ο Κασάτκιν ), όπως γράφει, στη θεία Αειτουργία , στην εκκλησία που είναι μετόχι της Μονής του Αγίου Σάββα. Ιερούργησε ο Σεβασμιώτατος Αλεξέι που χειροτόνησε, ανάμεσα σ' άλλους- ένα διάκονο για το χωριό Μαϊκόφσκ της Μ. Ασίας. Μετά τη θεία Αειτουργία πήγε ο Κασάτκιν , σύμφωνα πάντα με όσα γράφει ο ίδιος, να συναντήσει τον Τραπέζνικοφ που είχε υποσχεθεί πώς θα έκανε κάποια δωρεά για την Ιεραποστολή της Ιαπωνίας...
«Επιστρέφοντας στο Σεβασμιώτατο Αλεξέι -γράφει στη συνέχεια ο Κασάτκιν - συνάντησα το διάσημο συγγραφέα Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. Οι πεποιθήσεις του για τους μηδενιστές είναι πώς πολύ σύντομα θα μεταστραφούν σε θρησκευόμενα άτομα. Από τώρα κιόλας πέρασαν τα όρια της υλικής οικονομίας και βγήκαν σε ηθική περιοχή. Για την Ιαπωνία μου είπε: Είναι κίτρινη φυλή. αραγε δεν υπάρχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κατά τον προσηλυτισμό τους στο Χριστιανισμό; Ο Ντοστογιέφσκι είναι άτομο έντονο, τυπικό, με περήφανα μάτια, βραχνάδα στη φωνή και με βήχα. Φαίνεται σαν φυματικός».
Και κλείνει ο Κασάτκιν την περιγραφή του με την άφιξη της κόμισσας...
Το θέμα του μηδενισμού
Η συζήτηση του Ντοστογιέφσκι με τους Μητροπολίτες Αλεξέι και Νικολάι περιστράφηκε πρωταρχικά γύρω από το φλέγον για την εκκλησία θέμα των μηδενιστών. Ένα θέμα που φαίνεται να κίνησε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον του Κασάτκιν .
Ο όρος «μηδενισμός» ή «νιχιλισμός» (nihilismus) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Ιβάν Τουργκένιεφ στο μυθιστόρημα του «Πατέρες και γιοί» (1861).
Με τον όρο αυτό θέλησε ο συγγραφέας να χαρακτηρίσει το βασικό ήρωα του μυθιστορήματος του, τον Μπαζάροφ που αρνιέται το καθετί. Με αφορμή λοιπόν τον ήρωα του Τουργκένιεφ οι αντιδραστικοί και αστοί φιλελεύθεροι έδωσαν το χαρακτηρισμό του μηδενιστή ή νιχιλιστή στους επαναστάτες που ανήκαν στο στρατόπεδο του Τσερνισέφσκι . Ο ρώσος αυτός ριζοσπάστης, με το έργο του «Τι πρέπει να κάνουμε;» υποστήριξε πώς μόνο η επαναστατική βία μπορούσε ν' ανοίξει το δρόμο σε μια καινούργια ζωή. Έτσι η νέα αυτή ριζοσπαστική ομάδα διασπάστηκε από την ομάδα των παλιών ουτοπικών σοσιαλιστών, οπαδών του Πετρασέφσκι , που είχαν εμφανιστεί στη δεκαετία του 1840 και πίστευαν σε μια κοινωνική αλλαγή με ειρηνικά μέσα.
Η διαμάχη ανάμεσα στις δυο αυτές ομάδες υπήρξε θανάσιμη. Ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι έγραψε στο περιοδικό του «Εποχή» ένα άρθρο γι' αυτή τη διαμάχη που την ονόμασε «Σχίσμα ( Raskol ) μέσα στους νιχιλιστές». Κι από το όνομα αυτό ( Raskol ) έδωσε επίσης και τα' όνομα στον κεντρικό του ήρωα Ρασκόλνικοφ στο «Έγκλημα και Τιμωρία» (1866). Ο Ρασκόλνικοφ , σε αντίθεση με τον ουτοπιστή σοσιαλιστή Λεμπεζιάτνικοφ , μέσα στο βιβλίο, είναι, σύμφωνα με τον Joseph Frank , ο μηδενιστής επαναστάτης. Γι' αυτό και δεν διστάζει να σκοτώσει τη γριά τοκογλύφο που την θεωρεί ένα παράσιτο, «μια ψείρα» ( Μέρ . Ε΄ , κεφ. IV ). Αν ο Ρασκόλνικοφ , όπως δείχνει και τ' όνομα του, συμβολίζει την επανάσταση, η γριά τοκογλύφος από την άλλη μεριά συμβολίζει την αστική τάξη που εκμεταλλεύεται το μόχθο του εργάτη.
«Για τον Marx -γράφει ο Μπορίς Λιτβίνοφ - το κακό ενσαρκώνει η τοκογλύφος που φονεύει ο Ρασκόλνικοφ». Για τον Ντοστογιέφσκι όμως, όπως παρατηρεί ο Jean - Marie Benoist , δεν υπάρχει, δεν είναι δυνατό να υπάρξει Ιστορική δικαίωση για την επανάσταση. Γιατί, όσον άφορα το κακό, είναι πολύ μικρότερο κακό η τοκογλύφος (δηλαδή η αστική τάξη) από το μέσο που υιοθετήθηκε για την κατάργηση της, δηλαδή τη βία».
Άλλους τύπους μηδενιστών, εξόν από τον Ρασκόλνικοφ , περιέγραψε ο Ντοστογιέφσκι στο βιβλίο του «Οι δαιμονισμένοι», που είναι μια προφητική ανατομία του ρώσικου μηδενισμού, η πιο συστηματική ίσως έρευνα της αναφοράς του μηδενισμού αυτού στην απουσία του Θεού. Γιατί, όταν κανείς αρνείται καθετί, κάθε αξία της ζωής, είναι επόμενο ν' αρνηθεί στο τέλος και την ύψίστη αξία που είναι ο Θεός. Όλοι οι μηδενιστές στα έργα του Ντοστογιέφσκι, ο Ρασκόλνικοφ , ο Κυρίλλοφ , ο Σταυρόγκιν , δεν πιστεύουν στο Θεό. Και για όσους δεν πιστεύουν πώς υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται, σύμφωνα με το αξίωμα του Ντοστογιέφσκι. Απ' αυτή την πλευρά το κύριο θέμα στα περισσότερα του βιβλία είναι, όπως ο ίδιος αναφέρει σ' ένα του γράμμα ( 25 Μαρτίου 18 70), το αν υπάρχει Θεός.
Αυτά όσον αφορά την εποχή που έγραφε ακόμα τους «Δαιμονισμένους», ένα βιβλίο που αποτελεί την τελειότερη έκφραση του μηδενισμού σε αναφορά με την απόρριψη του Θεού, με την ανταρσία, την επανάσταση. Φαίνεται όμως πώς ύστερα από το βιβλίο του αυτό τράβηξε την προσοχή του το φαινόμενο της μεταστροφής πολλών αθεϊστών. Όπως είπε και στο φίλο του Α. Σ. Σουβόριν , με τους «Δαιμονισμένους», αντί να περιοριστεί η δημοτικότητα του, όπως φοβόταν στην αρχή, αντίθετα βρήκε μεγαλύτερη ανταπόκριση στο κοινό, και μάλιστα στη νεολαία, που έτρεχε πίσω του, για να τον ακούσει, για να του απευθύνει διάφορα ερωτήματα. Εκείνα τα χρόνια είχε πολλά γράμματα και πολλές εξομολογήσεις από νέους.
Ανάμεσα τους ήταν κι ένας άπιστος φοιτητής της θεολογικής Ακαδημίας Πετρουπόλεως, ο Α.Α. Ζελενέτσκι , που ύστερα από μια εξομολόγηση του στον Ντοστογιέφσκι ξαναβρήκε την πίστη του στο Θεό. Σύμφωνα με τον Ίβάν Ίβάνοβιτς Ποπόφ» που ανήκε στην παράταξη των αριστερών, ο Ντοστογιέφσκι κέρδισε τη συμπάθεια των πολλών απ' αυτούς που τον χαιρετούσαν θερμά όταν εμφανιζόταν σε λογοτεχνικές βραδιές.
Η αλλαγή αυτή στις σχέσεις της νεολαίας με τον Ντοστογιέφσκι έγινε ιδιαίτερα τον τελευταίο χρόνο της ζωής του. Αυτό φαίνεται άλλωστε κι από το μεγάλο πλήθος των νέων που παρακολούθησε την κηδεία του. Ο υποκόμης E.M . de Vogüé , πρεσβευτής τότε της Γαλλίας στη Μόσχα, που παραβρέθηκε σ' αυτή την κηδεία, τη χαρακτηρίζει πραγματική «αποθέωση». Όπως γράφει στο βιβλίο του « Le Roman russe », ανάμεσα στις χιλιάδες νέους που παρακολούθησαν τη νεκρική πομπή, ξεχώριζες και «τους μηδενιστές, που τους αναγνώριζες από τα άλλόκοτα ρούχα τους και το αλλόκοτο φέρσιμο τους, με το παλτό στον ώμο τους οι άντρες, με τα γυαλιά και μαλλιά κομμένα σύρριζα οι γυναίκες».
Η μεταστροφή αυτή των νέων φαίνεται κι από την κατανυχτική αγρυπνία των φοιτητών κοντά στο νεκρό κατά την τελευταία νύχτα πριν από την κηδεία. Ο Μητροπολίτης Πετρουπόλεως που είδε όλους αυτούς τους νέους να είναι γονατισμένοι και να προσεύχονται κλαίγοντας με λυγμούς, είπε ύστερα από λίγες μέρες στη γυναίκα και στην κόρη του Ντοστογιέφσκι: «Μου είχαν πει πώς αυτά τα παιδιά ήταν άθεοι και πώς μισούσαν την εκκλησία μας. Τι μαγική δύναμη πρέπει να 'χε ο Ντοστογιέφσκι για να μπορέσει να τους φέρει τόσο κοντά στο Θεό!»
Αυτή την αγάπη κι αφοσίωση λοιπόν των νέων που ανάμεσα τους ασφαλώς θα υπήρχαν και πολλοί μηδενιστές, την είχε διαπιστώσει κι ο Ντοστογιέφσκι όσο βρισκόταν ακόμα στη ζωή. Και φαίνεται πώς από μια τέτοια διαπίστωση παρακινήθηκε να πει στον Νικολάι Κασάτκιν όταν τον συνάντησε στη Μόσχα πώς οι μηδενιστές πολύ σύντομα θα μεταστραφούν σε θρησκευόμενα άτομα και πώς από τώρα κιόλας ξεπέρασαν τα όρια των ενδιαφερόντων τους για υλική ευημερία και βγήκαν σε μια «ηθική περιοχή».
Σύμφωνα με τον Ντοστογιέφσκι, το τελευταίο σκαλοπάτι για να βρει κανείς την πίστη του στο Θεό είναι η αθεΐα. Και δεν αποκλείεται σε μια τέτοια κατάσταση να βρήκαν πολλοί μηδενιστές το Θεό μεσ ' από τα έργα του Ντοστογιέφσκι. Όμως το μεγαλύτερο ρεύμα του μηδενισμού φαίνεται ν' ακολούθησε τελικά την κανονική του πορεία, καταλήγοντας στην επανάσταση. Αυτή την επανάσταση γενικά μπόρεσε να την προβλέψει ο Ντοστογιέφσκι στους «Δαιμονισμένους». Κι ίσως σ' αυτό το βιβλίο να βγει αληθινή και μια άλλη πρόβλεψη του.
Η επιστροφή δηλαδή της χώρας του στην Ορθοδοξία ύστέρα από τη δοκιμασία που θα περάσει με τα διάφορα «δαιμόνια» που μπήκαν μέσα της, κάνοντας την να μοιάζει με το δαιμονιζόμενο των Γαδαρηνών . Γιατί πάνω της ξαγρυπνά, όπως πιστεύει ο Ντοστογιέφσκι, η θεία Δύναμη που θα την γιατρέψει τελικά, για να καθήσει « ιματισμένη και σωφρονούσα παρά τους πόδας του Ιησού» ( Μέρ . Γ΄ , κεφ. VII , § 2).
Άγιος Νικόλαος Καζάτκιν
Η ιεραποστολή στην Ιαπωνία
Εξόν από το θέμα των μηδενιστών που έθιξαν στη συζήτηση τους ο Ντοστογιέφσκι κι ο Κασάτκιν , μίλησαν επίσης και για την ιεραποστολή στην Ιαπωνία. Ένα θέμα που αφορούσε ιδιαίτερα τον Κασάτκιν . Στα όσα ανέφερε ο τελευταίος από την εμπειρία του σ' αυτή τη χώρα, έκαμε την παρατήρηση ο Ντοστογιέφσκι πώς οπωσδήποτε πρέπει να υπάρχουν αρκετές δυσκολίες κατά τον προσηλυτισμό των κατοίκων της στο Χριστιανισμό, μια και ανήκουν στην κίτρινη φυλή.
Στο λόγο του για τον Πούσκιν που θα εκφωνήσει ο διάσημος συγγραφέας μια εβδομάδα μετά τη συνάντηση του με τον Κασάτκιν , αν και θα διακηρύξει μια παγκόσμια ένωση στ' όνομα του Χρίστου, μια ένωση επομένως και των ασιατικών λαών, όπως η Ιαπωνία, θα έχει υπόψη του περισσότερο την ευρωπαϊκή κοινότητα που μέσα σ' αυτή θα ξεχωρίσει ο ομιλητής το δικό του λαό. «Ανάμεσα σ' όλους τους ευρωπαϊκούς λαούς - θα πει είναι ίσως ο ρωσικός λαός μόνο, με τα προτερήματα της καρδιάς του, ο πιο προορισμένος να πραγματοποιήσει την παγκόσμια ένωση των ανθρώπων, την ένωση τους μέσα στην αδελφοσύνη» («Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα», Αύγουστος 1880, κεφ. II ). Όσο κι αν βρίσκεται η Ασιατική Ρωσία κοντά στην Ιαπωνία, κι ακόμα πιο κοντά στην Κίνα, ωστόσο οι κάτοικοι της ανήκουν σε μια διαφορετική φυλή. Και είναι ίσως η διαφορά αυτή που δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την προσέγγιση αυτών των χωρών με τη Ρωσία. Γι' αυτό, παρόλο που αγάπησαν τον Ντοστογιέφσκι τόσο στην Ιαπωνία όσο και στην Κίνα, δεν μπόρεσαν να τον προσεγγίσουν στο βαθμό που τον προσέγγισαν στην Ευρώπη.
Παράδειγμα στα όσα λέμε αποτελεί ο μεγάλος σύγχρονος ιάπωνας σκηνοθέτης, ο Ακίρα Κουροσάβα . Στην ταινία του «Ο ηλίθιος» (1951), που είναι βασισμένη στ' ομώνυμο βιβλίο του Ντοστογιέφσκι, μ' όλο τον απέραντο θαυμασμό του για το ρώσο συγγραφέα (υπήρξε ο αγαπημένος του συγγραφέας), διαστρέφει την κεντρική ιδέα του βιβλίου του. Κι αυτό, γιατί δεν υπάρχουν οι απαραίτητες εκείνες προϋποθέσεις στη θρησκευτική του πίστη. Μέσα στο βιβλίο, όταν ο Ραγκόζιν ρωτά τον πρίγκιπα Μίσκιν «πιστεύεις στο Θεό;», αυτός απαντά: «Η ουσία του θρησκευτικού συναισθήματος δεν έχει να κάμει με καμιά λογική, είναι απρόσιτη σε κάθε αθεϊσμό» ( Μέρ . Β΄ κεφ. IV ). Στην ταινία του Κουροσάβα ο Ραγκόζιν ( Ακάμα ) που ανήκει ίσως στο σιντοϊσμό μ' ένα πλήθος «θεών», ρωτά τον Μίσκιν ( Καμέντα ): «Πιστεύεις στους θεούς;» Κι ο Μίσκιν απαντά:«Όχι ιδιαίτερα», χωρίς να συζητά το θέμα παραπέρα. Ο Κουροσάβα που είναι κι ο σεναριογράφος της ταινίας κλείνει το θέμα για το Θεό με τον ίδιο τρόπο που το άνοιξε.
Με τον τρόπο όμως αυτό καταστρέφει το βαθύτερο νόημα του βιβλίου που εκφράζεται και με τον τίτλο του. Βέβαια, ο Κουροσάβα τονίζει ιδιαίτερα το νόημα του τίτλου με τη συχνή επανάληψη του χαρακτηρισμού «ηλίθιος» για τον ήρωα της ταινίας του, δίνοντας έτσι την αντίληψη της κοινωνίας για τον αγαθό που διασύρεται σαν «ηλίθιος», για την ηλιθιότητα γενικά σαν ανοησία. Όμως δεν δίνει κανένα συμβολικό νόημα σ' αυτή την ά- νοησία σαν «παράλογο» με τη θρησκευτική έννοια. Το παράλογο, δηλαδή, η καλύτερα το «υπέρ-λόγο» (το ακατανόητο), που εκφράζει με την πίστη του στο Θεό ο πρίγκιπας Μίσκιν . Και μάλιστα ένας τέτοιος ήρωας που με τον ερχομό του από έναν άλλο κόσμο και την επιστροφή του στον ίδιο κόσμο, στο δικό του υπερβατικό κόσμο, είναι για τον Ντοστογιέφσκι «ο ρώσος Χριστός».
Ίσως τα έργα του Ντοστογιέφσκι, όπως «Ο ηλίθιος», να είναι ο καλύτερος τρόπος για τη διάδοση της Ορθοδοξίας στην Ανατολή, και ιδιαίτερα στην Ιαπωνία που τόσο πολύ αγάπησε το μεγάλο συγγραφέα. Όχι όμως πάντα. Γιατί πρέπει να υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις. Κι αυτές μόνο με μια σωστή προετοιμασία και μια προσωπική επαφή με τους κατοίκους της μπορούν να δημιουργηθούν. Με μια συστηματική δηλαδή Ιεραποστολή, δπως αυτή που έκαμε ο Νικολάι Κασάτκιν , ο ιεραπόστολος και Αρχιεπίσκοπος της Ιαπωνίας.
Μια πληροφορία για τον Ντοστογιέφσκι
Ύστερα από τη συζήτηση του με τον Ντοστογιέφσκι για το ιεραποστολικό του έργο στην Ιαπωνία, ο Κασάτκιν περιγράφει στο Ημερολόγιο του το διάσημο συγγραφέα σαν «άτομο έντονο, τυπικό, με περήφανα μάτια». Και τελειώνει, επισημαίνοντας τη βραχνάδα στη φωνή του και το βήχα του που του 'δωσαν την εντύπωση φυματικού ανθρώπου.
Η αλήθεια είναι πώς ο Ντοστογιέφσκι ήταν άρρωστος. Όχι όμως από φυματίωση, όπως φάνηκε στον Κασάτκιν κι όπως πιστεύει J.A . Myers στο βιβλίο του «Fighters of Fate». Η πραγματική του αρρώστια ήταν καρδιακής αιτιολογίας. Πρέπει να έπασχε, για να χρησιμοποιήσουμε σύγχρονη ορολογία, από καρδιοπνευμονική ανεπάρκεια. Αυτή ήταν η αρρώστια που προκάλεσε τελικά και το θάνατο του. Με την πρώτη κιόλας αιμορραγία, έχοντας προαίσθηση για το επικείμενο τέλος του, παρακάλεσε τη γυναίκα του να καλέσει έναν ιερέα, για να εξομολογηθεί και να κοινωνήσει. Σε μισή ώρα ήρθε ο πάτερ Μεγκόρσκι που ο Ντοστογιέφσκι, όπως γράφει η γυναίκα του στις Αναμνήσεις της, «τον υποδέχτηκε με γαλήνη και ηρεμία». Την ηρεμία του αυτή διατήρησε ως την τελευταία του στιγμή. Πέθανε στις 28 Ιανουαρίου του 1881, οκτώ μήνες ύστερ' από τη συνάντηση του με τον Κασάτκιν
πηγή
Η συζήτηση του Ντοστογιέφσκι με τον (Άγιο Νικόλαο)Κασάτκιν
Αν και ο Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στη Μόσχα (30 Οκτωβρίου 18 21), έζησε από το Μάιο του 1837 στην Πετρούπολη. Στο διάστημα που έμεινε σ' αυτή την πόλη άλλαξε αρκετές φορές κατοικία. Η τελευταία του διεύθυνση ήταν στην πάροδο Κουζνέτσκι, κοντά στην εκκλησία Βλαντίμιρσκαγια . Σ' αυτή τη διεύθυνση λοιπόν ήρθε και τον βρήκε κάποια μέρα η πρόσκληση της Εταιρίας των Φίλων της Ρωσικής Λογοτεχνίας που τον καλούσε στη Μόσχα, για να παραβρεθεί στ' αποκαλυπτήρια της προτομής του Πούσκιν και να εκφωνήσει ένα λόγο. Ήταν Απρίλιος-Μάιος του 1880. Ο Ντοστογιέφσκι έγραφε τότε το τελευταίο του βιβλίο «Αδελφοί Καραμάζοφ». Και μ' όλο που δεν ήθελε να διακόψει το έργο του, η μεγάλη του ωστόσο αγάπη για τον Πούσκιν τον έκαμε τελικά ν' αποφασίσει το ταξίδι του για τη Μόσχα.
Έφυγε στις 22 Μαΐου. Η γυναίκα του, η ’ννα Γρηγόριεβνα , που τον συνόδεψε ως το σταθμό, τον παρακάλεσε να της γράφει κάθε μέρα και μ' όλες τις λεπτομέρειες. Έτσι βγήκαν από την πέννα του τα γράμματα που καλύπτουν όλο το διάστημα της παραμονής του στη Μόσχα: από την επόμενη μέρα που έφτασε (23-24 Μαΐου) ως τις 8 Ιουνίου του 1880, τη μέρα δηλαδή που εκφώνησε το λόγο για τον Πούσκιν . Αυτός ο λόγος του προξένησε τόση εντύπωση που χαρακτηρίστηκε αληθινό «ιστορικό γεγονός». Όπως ο ίδιος γράφει σ' ένα του γράμμα ( 13 Ιουνίου 18 80), μετά το λόγο του, «ο κόσμος αναλύθηκε σε λυγμούς και αγκάλιαζε ο ένας τον άλλο, κάνοντας όρκο μεταξύ τους να είναι καλύτεροι στο μέλλον».
Η συνάντηση του Ντοστογιέφσκι με τον Κασάτκιν έγινε μια εβδομάδα ακριβώς πριν από το λόγο του στον Πούσκιν . Το γράμμα όμως στη γυναίκα του γράφτηκε την επομένη , 2-3 Ιουνίου. Και μάλιστα αργά τη νύχτα, στις δυο μετά τα μεσάνυχτα. Αν και αρκετά μεγάλο, μόνο στο τέλος γίνεται λόγος για τη συνάντηση του με τον Κασάτκιν που τον αναφέρει ως Yaponski (Ιαπωνικός), δηλαδή από τον τόπο που δρούσε ως ιεραπόστολος. Παραθέτουμε εδώ το σχετικό απόσπασμα :
«Χθες το πρωί συνάντησα τους Μητροπολίτες Αλεξέι και Νικολάι ( Γιαπόνσκι ). Ευχαριστήθηκα πολύ που τους γνώρισα. Κάθησα μαζί τους περίπου μια ώρα. Ώσπου κάποια κόμισσα αναγγέλθηκε κι έφυγα. Όσο ήμουν εκεί, είχα μια ειλικρινή συνομιλία και με τους δυο. Μου είπαν πώς η επίσκεψη μου ήταν τιμή γι' αυτούς και πώς τους έδωσε χαρά. Έχουν διαβάσει τα έργα μου. Γι' αυτό και μ' εκτιμούν, που υπερασπίζομαι το Θεό. Όταν ετοιμάστηκα να φύγω, ο Αλεξέι μ' ευλόγησε με πολλή αγάπη και μου 'δωσε αντίδωρο».
Αλλ ' ας δούμε τώρα πώς ο Νικολάι Κασάτκιν ( Γιαπόνσκι ) περιγράφει από τη δική του πλευρά τη συνάντηση του με τον Ντοστογιέφσκι, θυμίζουμε ότι η περιγραφή αυτή στο Ημερολόγιο του έχει ημερομηνία τη μέρα ακριβώς που τον συνάντησε ( 1 Ιουνίου 18 80). Εκείνο το πρωί (ήταν Κυριακή) παραβρέθηκε (ο Κασάτκιν ), όπως γράφει, στη θεία Αειτουργία , στην εκκλησία που είναι μετόχι της Μονής του Αγίου Σάββα. Ιερούργησε ο Σεβασμιώτατος Αλεξέι που χειροτόνησε, ανάμεσα σ' άλλους- ένα διάκονο για το χωριό Μαϊκόφσκ της Μ. Ασίας. Μετά τη θεία Αειτουργία πήγε ο Κασάτκιν , σύμφωνα πάντα με όσα γράφει ο ίδιος, να συναντήσει τον Τραπέζνικοφ που είχε υποσχεθεί πώς θα έκανε κάποια δωρεά για την Ιεραποστολή της Ιαπωνίας...
«Επιστρέφοντας στο Σεβασμιώτατο Αλεξέι -γράφει στη συνέχεια ο Κασάτκιν - συνάντησα το διάσημο συγγραφέα Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. Οι πεποιθήσεις του για τους μηδενιστές είναι πώς πολύ σύντομα θα μεταστραφούν σε θρησκευόμενα άτομα. Από τώρα κιόλας πέρασαν τα όρια της υλικής οικονομίας και βγήκαν σε ηθική περιοχή. Για την Ιαπωνία μου είπε: Είναι κίτρινη φυλή. αραγε δεν υπάρχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κατά τον προσηλυτισμό τους στο Χριστιανισμό; Ο Ντοστογιέφσκι είναι άτομο έντονο, τυπικό, με περήφανα μάτια, βραχνάδα στη φωνή και με βήχα. Φαίνεται σαν φυματικός».
Και κλείνει ο Κασάτκιν την περιγραφή του με την άφιξη της κόμισσας...
Το θέμα του μηδενισμού
Η συζήτηση του Ντοστογιέφσκι με τους Μητροπολίτες Αλεξέι και Νικολάι περιστράφηκε πρωταρχικά γύρω από το φλέγον για την εκκλησία θέμα των μηδενιστών. Ένα θέμα που φαίνεται να κίνησε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον του Κασάτκιν .
Ο όρος «μηδενισμός» ή «νιχιλισμός» (nihilismus) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Ιβάν Τουργκένιεφ στο μυθιστόρημα του «Πατέρες και γιοί» (1861).
Με τον όρο αυτό θέλησε ο συγγραφέας να χαρακτηρίσει το βασικό ήρωα του μυθιστορήματος του, τον Μπαζάροφ που αρνιέται το καθετί. Με αφορμή λοιπόν τον ήρωα του Τουργκένιεφ οι αντιδραστικοί και αστοί φιλελεύθεροι έδωσαν το χαρακτηρισμό του μηδενιστή ή νιχιλιστή στους επαναστάτες που ανήκαν στο στρατόπεδο του Τσερνισέφσκι . Ο ρώσος αυτός ριζοσπάστης, με το έργο του «Τι πρέπει να κάνουμε;» υποστήριξε πώς μόνο η επαναστατική βία μπορούσε ν' ανοίξει το δρόμο σε μια καινούργια ζωή. Έτσι η νέα αυτή ριζοσπαστική ομάδα διασπάστηκε από την ομάδα των παλιών ουτοπικών σοσιαλιστών, οπαδών του Πετρασέφσκι , που είχαν εμφανιστεί στη δεκαετία του 1840 και πίστευαν σε μια κοινωνική αλλαγή με ειρηνικά μέσα.
Η διαμάχη ανάμεσα στις δυο αυτές ομάδες υπήρξε θανάσιμη. Ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι έγραψε στο περιοδικό του «Εποχή» ένα άρθρο γι' αυτή τη διαμάχη που την ονόμασε «Σχίσμα ( Raskol ) μέσα στους νιχιλιστές». Κι από το όνομα αυτό ( Raskol ) έδωσε επίσης και τα' όνομα στον κεντρικό του ήρωα Ρασκόλνικοφ στο «Έγκλημα και Τιμωρία» (1866). Ο Ρασκόλνικοφ , σε αντίθεση με τον ουτοπιστή σοσιαλιστή Λεμπεζιάτνικοφ , μέσα στο βιβλίο, είναι, σύμφωνα με τον Joseph Frank , ο μηδενιστής επαναστάτης. Γι' αυτό και δεν διστάζει να σκοτώσει τη γριά τοκογλύφο που την θεωρεί ένα παράσιτο, «μια ψείρα» ( Μέρ . Ε΄ , κεφ. IV ). Αν ο Ρασκόλνικοφ , όπως δείχνει και τ' όνομα του, συμβολίζει την επανάσταση, η γριά τοκογλύφος από την άλλη μεριά συμβολίζει την αστική τάξη που εκμεταλλεύεται το μόχθο του εργάτη.
«Για τον Marx -γράφει ο Μπορίς Λιτβίνοφ - το κακό ενσαρκώνει η τοκογλύφος που φονεύει ο Ρασκόλνικοφ». Για τον Ντοστογιέφσκι όμως, όπως παρατηρεί ο Jean - Marie Benoist , δεν υπάρχει, δεν είναι δυνατό να υπάρξει Ιστορική δικαίωση για την επανάσταση. Γιατί, όσον άφορα το κακό, είναι πολύ μικρότερο κακό η τοκογλύφος (δηλαδή η αστική τάξη) από το μέσο που υιοθετήθηκε για την κατάργηση της, δηλαδή τη βία».
Άλλους τύπους μηδενιστών, εξόν από τον Ρασκόλνικοφ , περιέγραψε ο Ντοστογιέφσκι στο βιβλίο του «Οι δαιμονισμένοι», που είναι μια προφητική ανατομία του ρώσικου μηδενισμού, η πιο συστηματική ίσως έρευνα της αναφοράς του μηδενισμού αυτού στην απουσία του Θεού. Γιατί, όταν κανείς αρνείται καθετί, κάθε αξία της ζωής, είναι επόμενο ν' αρνηθεί στο τέλος και την ύψίστη αξία που είναι ο Θεός. Όλοι οι μηδενιστές στα έργα του Ντοστογιέφσκι, ο Ρασκόλνικοφ , ο Κυρίλλοφ , ο Σταυρόγκιν , δεν πιστεύουν στο Θεό. Και για όσους δεν πιστεύουν πώς υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται, σύμφωνα με το αξίωμα του Ντοστογιέφσκι. Απ' αυτή την πλευρά το κύριο θέμα στα περισσότερα του βιβλία είναι, όπως ο ίδιος αναφέρει σ' ένα του γράμμα ( 25 Μαρτίου 18 70), το αν υπάρχει Θεός.
Αυτά όσον αφορά την εποχή που έγραφε ακόμα τους «Δαιμονισμένους», ένα βιβλίο που αποτελεί την τελειότερη έκφραση του μηδενισμού σε αναφορά με την απόρριψη του Θεού, με την ανταρσία, την επανάσταση. Φαίνεται όμως πώς ύστερα από το βιβλίο του αυτό τράβηξε την προσοχή του το φαινόμενο της μεταστροφής πολλών αθεϊστών. Όπως είπε και στο φίλο του Α. Σ. Σουβόριν , με τους «Δαιμονισμένους», αντί να περιοριστεί η δημοτικότητα του, όπως φοβόταν στην αρχή, αντίθετα βρήκε μεγαλύτερη ανταπόκριση στο κοινό, και μάλιστα στη νεολαία, που έτρεχε πίσω του, για να τον ακούσει, για να του απευθύνει διάφορα ερωτήματα. Εκείνα τα χρόνια είχε πολλά γράμματα και πολλές εξομολογήσεις από νέους.
Ανάμεσα τους ήταν κι ένας άπιστος φοιτητής της θεολογικής Ακαδημίας Πετρουπόλεως, ο Α.Α. Ζελενέτσκι , που ύστερα από μια εξομολόγηση του στον Ντοστογιέφσκι ξαναβρήκε την πίστη του στο Θεό. Σύμφωνα με τον Ίβάν Ίβάνοβιτς Ποπόφ» που ανήκε στην παράταξη των αριστερών, ο Ντοστογιέφσκι κέρδισε τη συμπάθεια των πολλών απ' αυτούς που τον χαιρετούσαν θερμά όταν εμφανιζόταν σε λογοτεχνικές βραδιές.
Η αλλαγή αυτή στις σχέσεις της νεολαίας με τον Ντοστογιέφσκι έγινε ιδιαίτερα τον τελευταίο χρόνο της ζωής του. Αυτό φαίνεται άλλωστε κι από το μεγάλο πλήθος των νέων που παρακολούθησε την κηδεία του. Ο υποκόμης E.M . de Vogüé , πρεσβευτής τότε της Γαλλίας στη Μόσχα, που παραβρέθηκε σ' αυτή την κηδεία, τη χαρακτηρίζει πραγματική «αποθέωση». Όπως γράφει στο βιβλίο του « Le Roman russe », ανάμεσα στις χιλιάδες νέους που παρακολούθησαν τη νεκρική πομπή, ξεχώριζες και «τους μηδενιστές, που τους αναγνώριζες από τα άλλόκοτα ρούχα τους και το αλλόκοτο φέρσιμο τους, με το παλτό στον ώμο τους οι άντρες, με τα γυαλιά και μαλλιά κομμένα σύρριζα οι γυναίκες».
Η μεταστροφή αυτή των νέων φαίνεται κι από την κατανυχτική αγρυπνία των φοιτητών κοντά στο νεκρό κατά την τελευταία νύχτα πριν από την κηδεία. Ο Μητροπολίτης Πετρουπόλεως που είδε όλους αυτούς τους νέους να είναι γονατισμένοι και να προσεύχονται κλαίγοντας με λυγμούς, είπε ύστερα από λίγες μέρες στη γυναίκα και στην κόρη του Ντοστογιέφσκι: «Μου είχαν πει πώς αυτά τα παιδιά ήταν άθεοι και πώς μισούσαν την εκκλησία μας. Τι μαγική δύναμη πρέπει να 'χε ο Ντοστογιέφσκι για να μπορέσει να τους φέρει τόσο κοντά στο Θεό!»
Αυτή την αγάπη κι αφοσίωση λοιπόν των νέων που ανάμεσα τους ασφαλώς θα υπήρχαν και πολλοί μηδενιστές, την είχε διαπιστώσει κι ο Ντοστογιέφσκι όσο βρισκόταν ακόμα στη ζωή. Και φαίνεται πώς από μια τέτοια διαπίστωση παρακινήθηκε να πει στον Νικολάι Κασάτκιν όταν τον συνάντησε στη Μόσχα πώς οι μηδενιστές πολύ σύντομα θα μεταστραφούν σε θρησκευόμενα άτομα και πώς από τώρα κιόλας ξεπέρασαν τα όρια των ενδιαφερόντων τους για υλική ευημερία και βγήκαν σε μια «ηθική περιοχή».
Σύμφωνα με τον Ντοστογιέφσκι, το τελευταίο σκαλοπάτι για να βρει κανείς την πίστη του στο Θεό είναι η αθεΐα. Και δεν αποκλείεται σε μια τέτοια κατάσταση να βρήκαν πολλοί μηδενιστές το Θεό μεσ ' από τα έργα του Ντοστογιέφσκι. Όμως το μεγαλύτερο ρεύμα του μηδενισμού φαίνεται ν' ακολούθησε τελικά την κανονική του πορεία, καταλήγοντας στην επανάσταση. Αυτή την επανάσταση γενικά μπόρεσε να την προβλέψει ο Ντοστογιέφσκι στους «Δαιμονισμένους». Κι ίσως σ' αυτό το βιβλίο να βγει αληθινή και μια άλλη πρόβλεψη του.
Η επιστροφή δηλαδή της χώρας του στην Ορθοδοξία ύστέρα από τη δοκιμασία που θα περάσει με τα διάφορα «δαιμόνια» που μπήκαν μέσα της, κάνοντας την να μοιάζει με το δαιμονιζόμενο των Γαδαρηνών . Γιατί πάνω της ξαγρυπνά, όπως πιστεύει ο Ντοστογιέφσκι, η θεία Δύναμη που θα την γιατρέψει τελικά, για να καθήσει « ιματισμένη και σωφρονούσα παρά τους πόδας του Ιησού» ( Μέρ . Γ΄ , κεφ. VII , § 2).
Άγιος Νικόλαος Καζάτκιν
Η ιεραποστολή στην Ιαπωνία
Εξόν από το θέμα των μηδενιστών που έθιξαν στη συζήτηση τους ο Ντοστογιέφσκι κι ο Κασάτκιν , μίλησαν επίσης και για την ιεραποστολή στην Ιαπωνία. Ένα θέμα που αφορούσε ιδιαίτερα τον Κασάτκιν . Στα όσα ανέφερε ο τελευταίος από την εμπειρία του σ' αυτή τη χώρα, έκαμε την παρατήρηση ο Ντοστογιέφσκι πώς οπωσδήποτε πρέπει να υπάρχουν αρκετές δυσκολίες κατά τον προσηλυτισμό των κατοίκων της στο Χριστιανισμό, μια και ανήκουν στην κίτρινη φυλή.
Στο λόγο του για τον Πούσκιν που θα εκφωνήσει ο διάσημος συγγραφέας μια εβδομάδα μετά τη συνάντηση του με τον Κασάτκιν , αν και θα διακηρύξει μια παγκόσμια ένωση στ' όνομα του Χρίστου, μια ένωση επομένως και των ασιατικών λαών, όπως η Ιαπωνία, θα έχει υπόψη του περισσότερο την ευρωπαϊκή κοινότητα που μέσα σ' αυτή θα ξεχωρίσει ο ομιλητής το δικό του λαό. «Ανάμεσα σ' όλους τους ευρωπαϊκούς λαούς - θα πει είναι ίσως ο ρωσικός λαός μόνο, με τα προτερήματα της καρδιάς του, ο πιο προορισμένος να πραγματοποιήσει την παγκόσμια ένωση των ανθρώπων, την ένωση τους μέσα στην αδελφοσύνη» («Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα», Αύγουστος 1880, κεφ. II ). Όσο κι αν βρίσκεται η Ασιατική Ρωσία κοντά στην Ιαπωνία, κι ακόμα πιο κοντά στην Κίνα, ωστόσο οι κάτοικοι της ανήκουν σε μια διαφορετική φυλή. Και είναι ίσως η διαφορά αυτή που δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την προσέγγιση αυτών των χωρών με τη Ρωσία. Γι' αυτό, παρόλο που αγάπησαν τον Ντοστογιέφσκι τόσο στην Ιαπωνία όσο και στην Κίνα, δεν μπόρεσαν να τον προσεγγίσουν στο βαθμό που τον προσέγγισαν στην Ευρώπη.
Παράδειγμα στα όσα λέμε αποτελεί ο μεγάλος σύγχρονος ιάπωνας σκηνοθέτης, ο Ακίρα Κουροσάβα . Στην ταινία του «Ο ηλίθιος» (1951), που είναι βασισμένη στ' ομώνυμο βιβλίο του Ντοστογιέφσκι, μ' όλο τον απέραντο θαυμασμό του για το ρώσο συγγραφέα (υπήρξε ο αγαπημένος του συγγραφέας), διαστρέφει την κεντρική ιδέα του βιβλίου του. Κι αυτό, γιατί δεν υπάρχουν οι απαραίτητες εκείνες προϋποθέσεις στη θρησκευτική του πίστη. Μέσα στο βιβλίο, όταν ο Ραγκόζιν ρωτά τον πρίγκιπα Μίσκιν «πιστεύεις στο Θεό;», αυτός απαντά: «Η ουσία του θρησκευτικού συναισθήματος δεν έχει να κάμει με καμιά λογική, είναι απρόσιτη σε κάθε αθεϊσμό» ( Μέρ . Β΄ κεφ. IV ). Στην ταινία του Κουροσάβα ο Ραγκόζιν ( Ακάμα ) που ανήκει ίσως στο σιντοϊσμό μ' ένα πλήθος «θεών», ρωτά τον Μίσκιν ( Καμέντα ): «Πιστεύεις στους θεούς;» Κι ο Μίσκιν απαντά:«Όχι ιδιαίτερα», χωρίς να συζητά το θέμα παραπέρα. Ο Κουροσάβα που είναι κι ο σεναριογράφος της ταινίας κλείνει το θέμα για το Θεό με τον ίδιο τρόπο που το άνοιξε.
Με τον τρόπο όμως αυτό καταστρέφει το βαθύτερο νόημα του βιβλίου που εκφράζεται και με τον τίτλο του. Βέβαια, ο Κουροσάβα τονίζει ιδιαίτερα το νόημα του τίτλου με τη συχνή επανάληψη του χαρακτηρισμού «ηλίθιος» για τον ήρωα της ταινίας του, δίνοντας έτσι την αντίληψη της κοινωνίας για τον αγαθό που διασύρεται σαν «ηλίθιος», για την ηλιθιότητα γενικά σαν ανοησία. Όμως δεν δίνει κανένα συμβολικό νόημα σ' αυτή την ά- νοησία σαν «παράλογο» με τη θρησκευτική έννοια. Το παράλογο, δηλαδή, η καλύτερα το «υπέρ-λόγο» (το ακατανόητο), που εκφράζει με την πίστη του στο Θεό ο πρίγκιπας Μίσκιν . Και μάλιστα ένας τέτοιος ήρωας που με τον ερχομό του από έναν άλλο κόσμο και την επιστροφή του στον ίδιο κόσμο, στο δικό του υπερβατικό κόσμο, είναι για τον Ντοστογιέφσκι «ο ρώσος Χριστός».
Ίσως τα έργα του Ντοστογιέφσκι, όπως «Ο ηλίθιος», να είναι ο καλύτερος τρόπος για τη διάδοση της Ορθοδοξίας στην Ανατολή, και ιδιαίτερα στην Ιαπωνία που τόσο πολύ αγάπησε το μεγάλο συγγραφέα. Όχι όμως πάντα. Γιατί πρέπει να υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις. Κι αυτές μόνο με μια σωστή προετοιμασία και μια προσωπική επαφή με τους κατοίκους της μπορούν να δημιουργηθούν. Με μια συστηματική δηλαδή Ιεραποστολή, δπως αυτή που έκαμε ο Νικολάι Κασάτκιν , ο ιεραπόστολος και Αρχιεπίσκοπος της Ιαπωνίας.
Μια πληροφορία για τον Ντοστογιέφσκι
Ύστερα από τη συζήτηση του με τον Ντοστογιέφσκι για το ιεραποστολικό του έργο στην Ιαπωνία, ο Κασάτκιν περιγράφει στο Ημερολόγιο του το διάσημο συγγραφέα σαν «άτομο έντονο, τυπικό, με περήφανα μάτια». Και τελειώνει, επισημαίνοντας τη βραχνάδα στη φωνή του και το βήχα του που του 'δωσαν την εντύπωση φυματικού ανθρώπου.
Η αλήθεια είναι πώς ο Ντοστογιέφσκι ήταν άρρωστος. Όχι όμως από φυματίωση, όπως φάνηκε στον Κασάτκιν κι όπως πιστεύει J.A . Myers στο βιβλίο του «Fighters of Fate». Η πραγματική του αρρώστια ήταν καρδιακής αιτιολογίας. Πρέπει να έπασχε, για να χρησιμοποιήσουμε σύγχρονη ορολογία, από καρδιοπνευμονική ανεπάρκεια. Αυτή ήταν η αρρώστια που προκάλεσε τελικά και το θάνατο του. Με την πρώτη κιόλας αιμορραγία, έχοντας προαίσθηση για το επικείμενο τέλος του, παρακάλεσε τη γυναίκα του να καλέσει έναν ιερέα, για να εξομολογηθεί και να κοινωνήσει. Σε μισή ώρα ήρθε ο πάτερ Μεγκόρσκι που ο Ντοστογιέφσκι, όπως γράφει η γυναίκα του στις Αναμνήσεις της, «τον υποδέχτηκε με γαλήνη και ηρεμία». Την ηρεμία του αυτή διατήρησε ως την τελευταία του στιγμή. Πέθανε στις 28 Ιανουαρίου του 1881, οκτώ μήνες ύστερ' από τη συνάντηση του με τον Κασάτκιν
πηγή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου